Fyrirtæki/stofnun

Balaskarð á Laxárdal fremri

• Balaskarð Vindhælishreppi

30.4.1890 -

Bærinn stendur niður undan samnefndu skarði sunnan Tunguhnjúks og norðan Laxárdalsfjalla. Jörðin er landmikil og eru sumarhagar þar með ágætum. Gott til ræktunar. Snjóþungt á vetrum og gjafasamt. Íbúðarhús byggt 1944 og 316 m3. Fjós yfir 8 kýr, fjárhús yfir 200 fjár. Hlöður 643 m3. Tún 15 ha.

Landamerki Balaskarðs.

Undirritaður eigandi og ábúandi jarðarinnar Balaskarðs í Vindhælishreppi lýsi hjermeð yfir því, að merki hennar gagnvart aðliggjandi jörðum eru þessi: Vesturtakmörk jarðarinnar er Laxá, allt þar til er Balaskarðsá rennur í hana, þá ræður Balaskarðsá merkjum að sunnan frá ósi, allt upp á Þröskuld, og úr austanverðum Þröskuldi ráða brúnir til norðurs, þá liggja merki til vesturs á milli Svínahnjúks að sunnan og Sauðahnjúks að norðan í Moldgil hið eystra, og úr gili því liggja merkin norðast yfir frá á Urðunum, sem liggur til norðurs, í rúst, sem er norðantil á flánni, og úr þeirri rúst í Moldgil hið vestara og yfir Tunguhnjúk í Stóruskál, og þaðan sem, skriða ræður úr henni, í Þorleifssýki þar sem það fellur í Laxá, þá ræður Laxá merkjum fram, sem fyr segir.

Balaskarði, 30. apríl 1890.
Gísli Bjarnason eigandi jarðarinnar (nafn handsalað)
J. Benediktsson búandi á Mánaskál
Sveinn Magnússon búandi á Mánaskál
Klemens Sigurðsson búandi á Skrapatungu.
Ingvar Þorsteinsson eigandi Kirkjubæjar.

Lesið upp á manntalsþingi að Viðvík, hinn 22. maí 1890, og innfært í landamerkjabók Húnavatnssýslu, No. 167, fol. 87.

Vinhælishreppur; Skagabyggð; Laxárdalur fremri:

Minjar í Balaskarðslandi Gamli bærinn (nr. 2) stóð ofan við núverandi íbúðarhús og er kjallari hans, sem búið er að setja á þak, er notaður sem reykhús. Eldri bær (nr. 1) stóð að líkindum austan við bæjarlækinn en hann er nú horfinn. Þar eru nú leifar fjóss (nr. 5). Í túninu austur af íbúðarhúsinu er fjárhústóft (nr. 8) og það mótar fyrir húsgrunni annars fjárhúss (nr. 9) norðvestan bæjarhúsanna. Norður af bænum er tóft (nr. 12) og fjárhústóft (nr. 10), Brekkuhús, upp á brekkunni þar fyrir ofan. Vestan hennar er hóll sem var leikstaður barna (nr. 10). Eru þá taldar minjar innan túns. Fjöldi minja er utan túns og um 600m vestnorðvestur af bænum er Torfmelur eða Torfholt (nr. 21) en þar var þurrkað torf og eilítið austar er lítil tóft (nr. 21). Lítil hleðsla, mögulega leifar vörðu eru á Vörðumel sem er rúma 400m norðvestur af bænum. Tvennar tóftir eru ofan túna (nr. 18 og 19), mögulega heystæði. Um 250m norður af bænum eru mógrafir (nr. 13) og norðan þeirra mótóft (nr. 15) og önnur sunnan við (nr. 14). Norður og norðvestur af mógröfinni eru tvennar tóftir (nr. 16 og 17). Önnur mógröf (nr. 33) eru um 500m norðaustur af bænum, fernar mótóftir eru við þær, ein að norðan (nr. 34), ein að vestan (nr. 35) og tvær nokkuð suðvestan við (nr. 36 og 37). Þriðja mógrafarsvæðið (nr. 38) er tæpum 200m austar en þar fundust engar mótóftir. Tæplega 900m norðaustur af bænum, vestan Balaskarðsár er stekkjartóft (nr. 39). Þá eru taldar minjar ofan þjóðvegar. Upp við veginn að sunnan, um 750m vestur frá bænum er tóft (nr. 23), hugsanlega heystæði, önnur er þar suðaustan við (nr. 24). Þúst (nr. 25) er neðan við þjóðveginn tæplega 400m vestur af bænum og austan hennar eru áveitugarðar (nr. 26 og 27) á svonefndum Flæðum. Á árbakka Laxár, rúmlega 400 suðvestur af bænum eru leifar réttar (nr. 28) sem var frá Mýrarkoti, hún lenti í Balaskarðslandi þegar áin breytti um farveg. Undireyrarbarð var álagablettur (nr. 29) en það liggur sunnan vegar. Norðan við Balaskarðsá, rétt rúma 400m suður af bænum er garðlag (nr. 30), hugsanlega einhverskonar varnargarður. Stekkjartóft er við Stekkjarbarð um 400m í hánorður frá íbúðarhúsinu. Í fjallinu norðaustur af bænum og norðan bæjarlækjar eru mógrafir (nr. 33 og 38) og mótóftir (nr. 34-38) þar sem mórinn var geymdur og þurrkaður. Tæpa 900m norðaustur af bænum, við Balaskarðsá er stekkjartóft (nr. 39). Ofan bæjar og ofan túns eru tvennar tóftir sem virðast fremur gamlar (nr. 40 og 41) og tveir hólar í túninu suður af bænum (nr. 42 og 43) þar sem hafa staðið mannvirki sem nú eru að mestu horfin vegna túnasléttunar. Sunnar og austar sést í grjót og dældir (nr. 44) á milli þeirra í túninu og þar hafa fundist vegghleðslur sem eru í dag illgreinanlegar vegna túnasléttunar.

Örnefni; Balaskarðsá; Þröskuldur; Svínahnjúkur; Sauðahnjúkur; Moldgil hið eystra; Urðir; Moldgil hið vestar; Tunguhnjúkur; Stóraskál; Þorleifssýki; Sigurlaugareyri; Skálinn; Efrigarður; Trjágarður; Undireyri; Tröðin; Kúalaut:

1927-1968- Ingvar Stefán Pálsson 25. okt. 1895 - 18. okt. 1968 Var á Rútstöðum, Auðkúlusókn, Hún. 1901. Bóndi á Balaskarði, Hofssókn, A-Hún. 1930. Bóndi á Balaskarði, Vindhælishr. Kona hans; Signý Benediktsdóttir 11. júlí 1900 - 7. jan. 1991. Var í Balaskarði, Vindhælishr., A-Hún. 1957. Húsfreyja þar.
1968- Signý Benediktsdóttir
Dætur þeirra ábúendur þar

Geirlaug Ingvarsdóttir 26. sept. 1932. Var í Balaskarði, Vindhælishr., A-Hún. 1957.
Elsa Ingvarsdóttir 26. sept. 1932 - 11. des. 2007. Var í Balaskarði, Vindhælishr., A-Hún. 1957.

Síðasti ábúandi þar var;
Signý Gunnlaugsdóttir 20. okt. 1967 - 4. maí 2015. Stundaði búskap á Balaskarði og síðar á Syðra-Hóli í Vindhælishreppi.

Á 19. öld er að jafnaði tví- eða þríbýlt á Balaskarði, 23 skráðir til heimilis þegar mest er árið 1870, en í lok aldar eru mun færri skráðir þar til heimilis. Fjórir árið 1890 aðeins einn árið 1901.

Í jarðabók frá 1708 er túni svo lýst: „Túninu grandar lækur, sem rennur úr bröttu fjalli og ber sand og grjót á völlinn til stórskaða. Engjunum spilla smálækir, sem renna úr brattlendi, og bera á þær grjót og sand.“
Í sóknalýsingu Höskuldsstaðasóknar frá 1873 segir: „En það er ætlun manna, að Balaskarð hafi að fornu átt land yfir fjall ofan í Mjóadal að suðaustan og úr fyrrnefndri skál ofan í Norðurárdal um Barð að norðvestan, en nú er Kirkjubæ í Norðurárdal eignað það land.

Í örnefnaskrá segir: „Heimreiðin lá af Sigurlaugareyrinni yfir mýrina og grundina heim að „Skálanum“. Það var gömul venja, því þar sunnan við lækinn hafði gamli bærinn staðið. Síðan voru hestarnir skildir eftir sunnan við lækinn (á skálahlaðinu), gengið yfir brúna og heim að húsinu. Nú hefir húsið [verið rifin], en verið byggt á nýjum stað, svo nú er ekki lengur riðið [fram]fram því heim á hlaðið.“ (ÖPJ, 6). Lýsing Ekki er vitað um nákvæma staðsetningu gamla bæjarins en heimildamaður taldi að hann hefði verið sunnan lækjar, líklega áfastur fjósinu. Þegar fjósið var klætt þá fundust leifar sem gætu verið úr gamla bænum, m.a. prjónað stykki (Munnleg heimild: Signý Gunnlaugsdóttir, 27.03.12). Punktur var tekinn við fjósið og má gera ráð fyrir allt að 20m skekkju.

Úr Fasteignamati 1916-1918: „Íbúðarhús 10x7 ál. með 1 ál porti og kjallara hlöðnum úr grjóti 8x5 ál. Kjallarinn í einu lagi, óþiljaður. Á stofuhæð eru 2 herbergi og forstofa, alt þiljað, á lofti 2 herbergi þiljuð. Skarsúð er á húsinu úr tommu borðum. Útveggir eru að hálfu úr timbri og pappaklæddir, en að hálfu úr torfi og þak úr torfi. Hús þetta nokkuð gamalt og timburveggir farnir að fúna, sömuleiðis skarsúðin, sérstaklega á vesturhlið. Múrpípa er í húsinu, frá kjallaragólfi. Skemma til geymslu“ (Jarðavefur Þjóðskjalasafns Íslands. http://handrit.is/ . Skoðaður þann 26.03.2012).

Í örnefnaskrá segir: „Fyrir framan húsið var rófugarður með þrem reyniviðarhríslum syðst.“ (ÖPJ, 6). Í athugasemdum við örnefnaskrá segir: „Á milli þessara húsa er garður með trjáhríslum, rabarbara og fleira, en hægt að ganga á milli, bæði hjá húsinu og kjallaranum. Þessi garður er nefndur Efrigarður eða Trjágarður.“ (ÖGE, 3)

Húsin hafa legið norður/suður og er svæðið í dag um 6x26m að utanmáli. Hluti veggja sem enn standa eru hlaðnir úr torfi og grjóti en aðrir hlutar eru steinsteyptir þar sem að yngri hlaða stóð. Mesta hæð veggja er 1m og mesta breidd er 2m. Torf- og grjóthlaðnir veggir er að nokkru gróinn grasi en allar hleðslur sjást greinilega.
Í örnefnaskrá segir: „Bærinn stendur utan við Lækinn, en fjósið og skálinn (skemman) að sunnanverðu.“ (ÖPJ, 6). Úr Fasteignamati frá 1916-1918: „Ennfremur peningshús yfir 5 nautgr., 160 sauðfjár og 26 hross, svo og heyhlaða yfir 200 hb. heys, -þessi hús flest góð hús.“ (Jarðavefur Þjóðskjalasafns Íslands. http://handrit.is/ . Skoðaður þann 26.03.2012).

Í örnefnaskrá segir: „Undireyrin, sem nær allt að Balaskarðsá, var aldrei slegin. Álög hvíldu á henni, og þó sérstaklega Undireyrarbarðinu (-brekkunni). Þá áttu að misfarast skepnur hjá þeim, sem hirti heyið.“ (ÖPJ, 2).

Í örnefnaskrá segir: „Að sunnan við skálann, lá gömul gata, Tröðin, upp fyrir tún.“ (ÖPJ, 6). Í annarri örnefnaskrá segir: „Fyrir ofan fjósið er slétta, sem afmarkast af læknum að norðan, brekkunum að austan, fjósinu að vestan og lægð, þar sem gamla gatan lá heim.“ (ÖGE, 2). Lýsing Tröðin sést ekki lengur í sléttu túninu en samkvæmt heimildamanni mun hún að líkindum hafa legið í átt að Kúalaut, í gegnum hana og upp í Efstukúalaut (Munnleg heimild: Signý Gunnlaugsdóttir, 27.03.12)

Margrét Jónsdóttir (1898-1984) frá Balaskarði (7.11.1898 -11.4.1984)

Rósa Indriðadóttir (1860-1934) frá Ytri-Ey. Minnesota (26.1.1860 - 19.5.1934)

Magðalena Jónsdóttir (1892-1972) Sölvabakka (7.12.1892 - 3.4.1972)

Emma Jónsdóttir (1890-1976) Spákonufelli (4.8.1890 - 29.2.1976)

Ingvar Björnsson (1912-1963) kennari Blönduósi og MA (18.6.1912 - 28.4.1963)

Klara Sigurðardóttir (1907-1985) frá Balaskarði (7.2.1907 - 30.1.1985)

Júlíana Guðmundsdóttir (1852-1914) Glaumbæ í Langadal 1890 (19.7.1914)

Kristín Karólína Jónsdóttir (1895-1958) Rvk frá Balaskarði (23.6.1895 - 20.1.1958)

Gísli Brandsson (1822-1902) Balaskarði ov (13.8.1822 - 3.2.1902)

Klara Sigurðardóttir (1907-1985) frá Balaskarði (7.2.1907 - 30.1.1985)

Björg Ingvarsdóttir (1926-2014) Keflavík, frá Balaskarði (31.5.1926 - 15.3.2014)

Ástmar Ingvarsson (1923-1977) Héðinshöfða Skagaströnd (5.6.1923 - 10.10.1977)

Laxárdalur fremri (874 -)

Mánaskál á Laxárdal fremri ((1950))

Sveinn Guðmundsson (1867-1939) Brautarholti og Kárastöðum (14.12.1867 - 14.6.1939)

Vindhælishreppur (1000-2002) (1000-2002)

Tunguhnjúkur við Norðurárdal (874 -)

Kristín Carolina Sigurðardóttir (1866-1944) Rvk frá Balaskarði (11.8.1866 - 20.7.1944)

Syðri-Hóll í Vindhælishreppi ((1950))

Indriði Jónsson (1831-1921) Ytri-Ey (2.8.1931 - 21.4.1921)

Jón Sigurðsson (1855-1946) Balaskarði (30.4.1855 - 2.6.1946)

Ingvar Pálsson (1895-1968) Balaskarði (25.10.1895 - 18.10.1968)

Signý Gunnlaugsdóttir (1967-2015) Balaskarði (20.10.1967 - 4.5.2015)

Elsa Ingvarsdóttir (1932-2007) Balaskarði (26.9.1932 - 11.12.2007)

Geirlaug Ingvarsdóttir (1932) Balaskarði (26.9.1932 -)

Signý Benediktsdóttir (1900-1991) Balaskarði (11.7.1900 - 7.1.1990)

HAH00369

IS HAH-Bæ

Loka

Fullt

GPJ 11.2.2019

• íslenska

Húnaþing II bls 131
Landamerkjabók Húnavatnssýslu, No. 167, fol. 87. http://handrit.is/ http://www.glaumbaer.is/static/files/pdf/Rannsoknarsk100-149/bsk-2012-123-skagafbyggd.pdf