Fyrirtæki/stofnun

Stöðlakot Bókhlöðustígur 6 í Reykjavík

• Stuðlakot

874 -

Stöðlakot (áður Stuðlakot) er steinbær í miðbæ Reykjavíkur sem stendur við Bókhlöðustíg 6. Húsið er líklega reist árið 1872 í núverandi mynd, og er hugsanlega elsti steinbærinn í Reykjavík.

Jón Árnason, nefndur hinn ríki, eignaðist Stöðlakot árið 1850 og átti kotið til dauðadags 1874. Hann stóð að gagngerðri endurbyggingu bæjarins 1872 og hlóð með grjóti. Herma sagnir að til þess hafi verið notað tilhöggvið grjót sem af gekk við byggingu Hegningarhússins. Bendir þetta til þess að Stöðlakot sé elsti steinbærinn í Reykjavík. Stöðlakot hét um tíma Narfabær.

Stöðlakot var ein af hjáleigum Víkur (Reykjavíkur) og ásamt Skálholtskoti einu hjáleigurnar austan læks.

MÁLVERK Jóns biskups Helgasonar af Stöðlakotsbænum og fleiri húsum í Reykjavík árið 1892 er afar góð heimild eins og margar myndir Jóns. Lengst til hægri á myndinni sjást húsin í Kvosinni; Alþingishúsið og Dómkirkjan þar á meðal. Lengst til hægri á mynd Jóns er hús Lærða skólans þar sem Menntaskólinn í Reykjavík hefur lengi verið til húsa.
Stöðlakotsbærinn virðist hér vera venjulegur torfbæjarklasi, en líklega er ekki allt sem sýnist. Árið 1892, þegar biskupinn stillti upp trönum sínum á Stöðlakotstúnið á friðsælum sumardegi, var búinn að standa steinbær í Stöðlakoti með vissu síðan 1772.

Stöðlakot við Bókhlöðustíg er nú einn örfárra steinbæja sem eftir eru. Þeir voru merkilegt millistig frá hinum hefðbundnu torfbæjum til timburhúsanna. Þótt grjót væri notað í veggi var það ekki höggvið til og oft notað torf milli laga. Hraungrýti hentaði afar vel í vegghleðslur, en umhverfis Reykjavík hefur naumast verið völ á öðru en ávölu grágrýti. Tímamót í byggingarsögunni urðu á 18. öld þegar danskir handverksmenn reistu fyrstu varanlegu húsin, þar á meðal Viðeyjarstofu og Bessastaðastofu. Önnur tímamót urðu í byggingu steinhúsa þegar Alþingishúsið var byggt 1880-81. Þá lærðu nokkrir Íslendingar þá iðn að höggva til grjót og einnig skipti verulegu máli, að verkfæri dönsku steinsmiðanna voru boðin upp þegar verkinu lauk, og að sjálfsögðu eignuðust Íslendingar þau.

Í framhaldi af því voru allmörg steinhús byggð í Reykjavík og jafnframt varð til þessi nýja húsagerð, steinbæir. Á skömmum tíma urðu þeir algengir utan við Kvosina og þar má segja að form torfbæjarins hafi verið lagað að nýjum aðstæðum.

Steinbæir voru að því leyti frábrugðnir steinhlöðnum húsum, að einungis hliðarveggirnir voru úr höggnu grjóti; einhlaðnir og gluggalausir. Gaflarnir voru úr timbri; á þeim voru gluggar og fyrir aldamótin vék torfþekjan sem sést á mynd Jóns Helgasonar fyrir nýju byggingarefni, bárujárni.

Steinbæir risu oft á bæjarstæðum tómthúsbýla og Stöðlakot var eitt slíkt. Ekki er ljóst hvenær búskapur hófst þar, en kotið hefur verið byggt út úr jörðinni Vík; landnámsjörð Ingólfs Arnarsonar. Svo fór að kóngurinn eignaðist jörðina Vík 1616 og voru hjáleigur jarðarinnar átta talsins árið 1700. Stöðlakot var þá stundum nefnt Stuðlakot, en hinar hjáleigurnar voru Landakot, Götuhús, Grjóti, Melshús, Skálholtskot og Hólakot, en ein var svo aum að hún var ónafngreind.

Upphaf kaupstaðar í Reykjavík er rakið til Innréttinga Skúla fógeta um miðja 18. öld. Framtakinu til stuðnings lagði kóngurinn fram land jarðarinnar Víkur. Í tilefni af nýfengnum kaupstaðarréttindum árið 1786 var gerður uppdráttur af landi kaupstaðarins, eða kaupstaðarlóðinni eins og landið var kallað. Af þessum uppdrætti má sjá að kaupstaðarlóðin nær yfir Kvosina, báðum megin suður með Tjörninni, yfir túnin þar sem Vesturbærinn reis síðar, lítið eitt upp í Þingholtin, og þar má sjá "Stuðlakot", en lengra til norðurs eru þekkt kennileiti innan kaupstaðarlóðarinnar: Tugthúsið, Arnarhóll og Sölvhóll.

Á þessu útmælda landi mátti verzla, en íbúar kaupstaðarins voru á þessum tímamótum 170 talsins.

Jón Árnason, nefndur hinn ríki, eignaðist Stöðlakot 1850 og átti kotið til dauðadags 1874. Hann á heiðurinn af því að hafa staðið fyrir gagngerri endurbyggingu bæjarins 1872. Herma sagnir að til þess hafi verið notað tilhöggvið grjót sem af gekk við byggingu Hegningarhússins, enda má sjá að samskonar grjót er í veggjum Stöðlakots og "Steininum" við Skólavörðustíg. Bendir þetta til þess að Stöðlakot sé elzti steinbærinn í Reykjavík og að byggingarárið sé 1872, en ekki 1890 eins og talið hefur verið.

Í torfbæjaþyrpingunni sem þarna hefur verið og sést að nokkru leyti á mynd Jóns Helgasonar hafa húsin komið og farið eins og fólkið. Stuðlakot eða Stöðlakot hét um tíma Narfabær og auk þess voru þarna Norðurbær, Suðurbær og Miðbær. Þegar samþykkt var gerð um götunöfn í Reykjavík 1848 var svæðið milli Lækjarins og gömlu túngarðanna í Stöðlakoti og Skálholtskoti látið heita Ingólfsbrekka. Af einhverjum ástæðum hefur það nafn ekki lifað. Steinbærinn Stöðlakot hlaut þá húsnúmerið 13 við Ingólfsbrekku.

Löngu síðar, árið 1982, urðu þau tímamót í Stöðlakoti að Hulda Jósefsdóttir textílhönnuður og Þorgrímur Jónsson tannlæknir eignuðust bæinn og tóku heldur betur til hendi. Stöðlakot gekk í endurnýjun lífdaganna með endurbyggingu og varð listsýningahús. Arkitekt breytinganna var Vilhjálmur Hjálmarsson, en framkvæmdum lauk 29. október 1988 og þá var um leið opnuð fyrsta sýningin. Eitt sýningarrými er á jarðhæðinni og annað uppi í risinu. Það er að vonum að betur hentar að sýna smá myndverk í Stöðlakoti, en þess er að gæta að ekki vinna allir listamenn stór verk og fjölmargar sýningar hafa komið ágæta vel út þar. Steinflísar eru á gólfi jarðhæðarinnar, en steinhleðslan í veggjunum kemur vel fram; þeir eru einungis málaðir hvítir. Samkvæmt venjunni eru hliðarveggirnir heilir en gluggar á gafli. Uppi er minna sýningarrými, enda undir súð.

Hulda Jósefsdóttir er framkvæmdastjóri listhússins og á hún heiður skilinn fyrir að hafa stjórnað og haldið uppi listrænni reisn í Stöðlakoti í 18 ár. Það virðist hafa verið lögmál með fáum undantekningum að listhús eða gallerí rísa og hníga jafnharðan. Á meðan gengur lífið sinn vanagang í þessum gamla steinbæ og listunnendur geta treyst því að þar er ævinlega eitthvað á seyði.

Utan dyra er allur frágangur til fyrirmyndar; steinhlöðnu veggirnir hvítmálaðir, svo og gluggarnir á gaflinum. Vegfarendur um Bókhlöðustíg komast ekki hjá því að taka eftir skiltinu og enn frekari vísbending felst í því að nú er sýndur skúlptúr utan dyra. Þegar myndirnar voru teknar stóð þar verk Gríms Marinós myndhöggvara. Það heitir "Opinberun", efnið er steinn og ryðfrítt stál.

Sigurbjörg Sigurðardóttir (16.10.1880) vk Gísla Ísleifssonar Blönduósi (16.10.1880 -)

Jórunn Guðmundsdóttir (1856-1916) saumakona Þingholtsstræti 13 Rvk 1901 (29.2.1856 - 29.2.1916)

Geirlaug Björnsdóttir (1854-1945) Stöðlakoti Reykjavík (6.5.1854 - 10.3.1945)

HAH00826

IS HAH

Loka

Fullt

GPJ 1.3.2020. Innsetning og skráning

• íslenska

Guðmundur Paul https://timarit.is/page/3315614?iabr=on

http://torfbaeir.com/Tomthus/T-Stodlakot.html