Corporate body

Samkomu og skólahús í Kálfshamarsvík

um 1905

Barnaskólahúsið, sem var fremur lítið timburhús, ein hæð með lágu risi. Hús þetta var stutt austan við Hátún og stendur enn, þegar þetta er ritað. Málfundafélag, sem um skeið starfaði í þorpinu, reisti þetta hús um 1905 ásamt fleirum og gegndi það bæði hlutverki samkomuhúss og skólahúss.

Kálfshamarsvík/Kálfshamarsnes. Óvíst er um aldur elstu byggðar á Kálfshamarsnesi en þar voru fornar tóftir þegar Ólafur Olavius var á ferð undir lok 18. aldar, og hugmyndir um að þar væru verslunarhús sem Írar eða Hamborgarmenn hefðu rekið. Undir lok 19. aldar voru sett niður nokkur hús á nesinu og fljótlega upp úr aldamótunum tók að myndast þar töluverð byggð og var orðið að litlu sjávarþorpi með um 100 íbúa á milli 1920 og 1930 eins og fram hefur komið. Þegar mest var umleikis voru tvær bryggjur í víkinni og íshús. Viti var á nesinu ásamt 15-20 kotum og barnaskóla. Byggðin lagðist svo af uppúr 1940 og voru mörg húsanna rifin og flutt, sum á Skagaströnd en önnur að Blönduósi. Töluverð ummerki eru um þessa gömlu byggð, tóftir torfbygginga ásamt grjóthlöðunum og steyptum húsgrunnum og sökklum. Þessar minjar hafa allar verið merktar með nafni og ártali fyrir upphaf og enda byggðar. Engin uppistandandi hús eru nú í nesinu önnur en Vitinn og hreinlætisaðstaða fyrir ferðafólk en ein skemma stendur við víkina skammt frá gamla íshúsinu.

Vindhælishreppur; Kálfshamarsvík; Kálfshamarsnes; Samkomuhús; Jaðar; Blómsturvellir; Garðshorn; Vaðall; Steinholtsbrekka; Steinholt; Bárubúð [Bára]; Malarland; Kálfshamarsmöl; Flátta [grunnið á Kálfshamarsvík]; Mallandstóftir; Salthús; Carlsbúð; Kjartansskúr; Benediktshús; Ásbyrgi; Grótta; Skólahús; Hátún; Lambastaðir; Miðhús; Iðavellir; Árnínuhús; Klettur; Klöpp;

Samkomu og skólahús

Kálfshamars er fyrst getið í Sigurðarregistri frá 1525, þar talin með óbyggðum jörðum í eigu Þingeyrarklausturs. Í reikningum frá 1552 er jörðin í byggð og enn í eigu Þingeyrarklausturs.

Náttúrufar og jarðabætur. Í jarðabók frá 1708 segir að túninu spilli „grjótsuppgángur“ og vatn sem sígi á völlinn og éti rótina til stórskaða. Engjaheyskapur takmarkist við það sem hægt er að hirða í hagmýrum og votum brokflóum. Réttur til upprekstrar á afrétt tilheyrði ekki jörðinni en kvikfé sagt stafa hætta af mýrardýjum sem oft hafi hlotist skaði af. Til hlunninda er talin torfrista og stunga næg og móskurður til eldiviðar sömuleiðis. Þá er trjáreki sagður sæmilegur, en hvalreki tilheyri ekki jörðinni. Heimræði er sagt sæmilegt og lending góð og skip heimabónda hafi gengið eftir því sem hann kom því við en sjaldan fleiri en eitt. Uppsátur var áður leigt út einu skipi fyrir einn fisk af hverjum róðri (svonefndan lóðarfisk).

Ábúð Kálfshamar var eins og áður sagði í eyði 1525 en í byggð 1552, þegar manntalið var tekið árið 1703 virðist jörðin aftur hafa verið komin í eyði4 og í jarðabók frá 1708 segir: „Þessi jörð hefur í eyði verið í næstu tvö ár.“ Árið 1835 voru 11 skráðir til heimilis á Kálfshamri og 16 þegar flest er árið 1890. Jörðin var í byggð fram til 1956 en eftir það nytjuð frá Saurum.

Árið 1855 voru þrír skráðir til heimilis á Kálfshamarsnesi sem skilgreint var sem þurrabúð en hennar er ekki getið í öðrum manntölum. Árið 1860 var Jón Guðmundsson, skráður tómthúsmaður, til heimilis í Kálfshamarsvík ásamt eiginkonu og 4 börnum en Kálfshamarsvíkur er ekki getið í öðrum manntölum. Á fyrri hluta 20. aldar byggðist upp lítið sjávarþorp á Kálfshamarsnesi við Kálfshamarsvík með um 100 íbúa þegar mest var á þriðja áratugnum, byggðin varði þó stutt og lagðist af uppúr 1940.

Sel Í jarðabók frá 1708 segir að Kálfshamar eigi selstöðu í Sviðningslandi „og hefur brúkast átölulaust oftlega meðan jörðin byggðist“ en í mót hafði Sviðningur skipsstöðu í Kálfshamarslandi.

Kálfshamarsvík/Kálfshamarsnes. Óvíst er um aldur elstu byggðar á Kálfshamarsnesi en þar voru fornar tóftir þegar Ólafur Olavius var á ferð undir lok 18. aldar, og hugmyndir um að þar væru verslunarhús sem Írar eða Hamborgarmenn hefðu rekið. Undir lok 19. aldar voru sett niður nokkur hús á nesinu og fljótlega upp úr aldamótunum tók að myndast þar töluverð byggð og var orðið að litlu sjávarþorpi með um 100 íbúa á milli 1920 og 1930 eins og fram hefur komið. Þegar mest var umleikis voru tvær bryggjur í víkinni og íshús. Viti var á nesinu ásamt 15-20 kotum og barnaskóla. Byggðin lagðist svo af uppúr 1940 og voru mörg húsanna rifin og flutt, sum á Skagaströnd en önnur að Blönduósi. Töluverð ummerki eru um þessa gömlu byggð, tóftir torfbygginga ásamt grjóthlöðunum og steyptum húsgrunnum og sökklum. Þessar minjar hafa allar verið merktar með nafni og ártali fyrir upphaf og enda byggðar. Engin uppistandandi hús eru nú í nesinu önnur en Vitinn og hreinlætisaðstaða fyrir ferðafólk en ein skemma stendur við víkina skammt frá gamla íshúsinu.

Jaðar stóð skammt austur af sumarbústaðnum sem stendur í túninu norðan afleggjarins niður að Kálfshamarsvík. Smá óræktar blettur er austan við bústaðinn og þar er steinn með upplýsingum um býlið Jaðar. Engar húsarústir eða byggingaleifar fundust á vettvangi 2010. Aðrar upplýsingar Á skiltinu segir að bærinn hafi verið byggður skömmu eftir 1920 af Lárusi Guðjónssyni en síðast hafi þar búið Frímann Lárusson ásamt konu og börnum fram til ársins 1934. Í örnefnaskrá segir: „Suður eða suðaustur frá Steinholtbrekkum er Húsabrún. Nafnið er dregið af fjárhúsum, sem voru þar; líklega eru enn fjárhús þar. Þar voru tómthúsmannabústaðir, Jaðar, Blómsturvellir og Garðshorn (fyrrnefnt), allt saman kot, sem öll eru löngu komin í eyði.

Í örnefnaskrá segir: „Bak við Vaðal er Steinholtsbrekka, þá Steinholt. Í suður frá Steinholtsbrekku er Húsabrún; á henni: Jaðar, Garðshorn og Blómsturvellir.“ (ÖK, 2). Upp á Steinholti eru nokkrar hleðslur og tóftir sem erfitt er að segja hvaða tilgangi hafa þjónað.

Tóftir Bárubúðar liggja við grjótfjöru (Kálfshamarsmöl) og er 10x21m að utanmáli. Veggir eru grasi grónir en rofnir og frá 10-150sm háir og mest um 2m á breidd. Tóftin er a.m.k. þrískipt. Aðrar upplýsingar Bárubúð var torfbær (Bjarni Th. Guðmundsson, 34). „Kálfshamarsmöl er á móts við Fláttu [grunnið á Kálfshamarsvík], frá Hól (sjá síðar) út að lendingunni. Malarland og Bárubúð (Bára) voru á mölinni inn af lendingunni. Þar eru nú Mallandstóftir og Bárutóftir.“ (ÖJB, 4). „Árið 1901 eða 1902 keypti Sigurður Jóhannsson Hafsstaðabúð (við Hafsstaðavík í Höskuldsstaðasókn) og reif hana og flutti á Kálfshamarsmöl og byggði þar; kallaði húsið þá Báru eða Bárubúð. Var búið þar í nokkur ár, stóð húsið síðan autt um tíma, en síðar var búið þar aftur. Loks var húsið rifið (Bárutóftir nú).“ (ÖJB, 4).

Malarland var torfbær með timburgafli að framan og rifið nokkru eftir 1920 (Bjarni Th. Guðmundsson, 36). „Kálfshamarsmöl er á móts við Fláttu [grunnið á Kálfshamarsvík], frá Hól (sjá síðar) út að lendingunni. Malarland og Bárubúð (Bára) voru á mölinni inn af lendingunni. Þar eru nú Mallandstóftir og Bárutóftir.“ (ÖJB, 4)

Austast á Kálfshamarsnesi er tvískiptur grunnur svonefnds Salthúss, 5m vestan hans eru tóftir svonefndrar Carlsbúðar
Salthús var byggt skömmu fyrir 1900 af Höepfnersverslun á Skagaströnd. Stórt tvílyft timburhús. Á neðri hæð var salt- og fiskgeymsla en á efri hæð sjómannaíbúðir og samkomusalur. Húsið var rifið skömmu eftir 1930.
Um 6m norðvestan tófta Carlsbúðar er skilti með upplýsingum um svonefndan Kjartansskúr, þar segir: „Kjartansskúr var byggður skömmu eftir 1930 af Kjartani Sveinssyni. Húsið var rifið 1944 og endurbyggt á Skagaströnd undir nafninu Valhöll.“
Benediktshús/Ásbyrgi/Grótta. Það sem eftir er þessara bygginga eru óljós og gróin veggjalög, grjóthlaðinn kjallari og hluti af steyptum tröppum. Húsið hefur verið um 8x6m að utanmáli og snúið norðaustur-suðvestur með forstofu fyrir miðjum suðausturvegg. Kjallarinn er í norðurhluta hússins, um 1m djúpur og 180x240sm á kant og snýr þvert á bygginguna
Um 18m austur af fjárhús tóft nr. 52 og 8m vestur af grunni Skólahússins eru tóftir býlisins Hátúns. Á upplýsingaskilti við tóftina segir: „Hátún var byggt 1906 af Jóhanni Helgasyni. Síðast bjó hér Jóhannes Einarsson útgerðarmaður 1961. Hann var síðasti íbúinn á Kálfshamarsnesi.“ Grunnur svonefnds Skólahúss er austan við tóftina, Skólahús fær ekki númer í fornleifaskránni þar sem minjarnar eru hvorki úr torfi og grjóti né nægilega gamlar til að teljast til fornleifa.

Um 6m norðvestur af tóftum Hátúns (nr. 53) eru tóftir Lambastaða og Miðhúsa fast norðaustan þeirra.
Lambastaðir eru ekki byggðir fyrr en 1921 og því ekki um eiginlegar fornleifar að ræða aldursins vegna en þar sem um torfhús virðist hafa verið að ræða eru tóftirnar mældar upp og skráðar. Tóftin er mjög sokkin og óljós um 9x8m í ummál og virðist hafa snúið norðvestursuðaustur. Um 10sm djúp lægð er í miðri tóftinni, um 2x4m (NV-SA). Húsið var rifið 1934 og veggleifarnar sem eftir standa eru um 1,3-3,4m breiðar og 10-30sm háar.
Á upplýsingaskilti við tóftina segir: „Lambastaðir voru byggðir 1921 af Þorsteini Þorsteinssyni sem bjó hér með konu sinni þar til 1934 að húsið var rifið.“

Miðhús; Tóftin er mest 6x7m að utanmáli og snýr norðvestur-suðaustur, engar dyr greinilegar. Húsið var rifið árið 1924 en eftir standa lágar og grónar veggjaleifar, 20-40sm að hæð og 70-140sm að breidd. Á upplýsingaskilti við tóftina segir: „Miðhús var byggt 1900-1910 af Sigurði Ferdinantssyni sem bjó í því með hléum til 1924. Húsið var rifið það sama ár.

Iðavellir; Um 6m norðaustur af tóftum Miðhúsa (nr. 55) eru leifar Iðavalla. Á skilti við minjarnar stendur: „Iðavellir voru byggðir á árabilinu 1900-1910 af Jóhannesi Jóhannessyni sem bjó þar með fjölskyldu sinni til 1937. Húsið rifið 1938 og flutt til Skagastrandar og endurbyggt þar.“
Um 6m austan við Iðavelli var annað hús, Árnínuhús, byggt árið 1925 og rifið 1934.

Klettur. Um 22m norður af rústum Iðavalla eru tóftir býlisins Kletts. Í örnefnaskrá segir: „Á nesinu sjálfu voru mörg tómthúsbýli, m.a. Klöpp og Klettur.“ Á upplýsingaskilti við tóftirnar stendur: „Klettur var byggður 1924 af Sigurði Ferdinantssyni. Síðast bjó hér Þorsteinn Þorsteinsson 1951.“
Í örnefnaskrá segir: „Á Kletti var búið í stuttan tíma. Á Klöpp var fyrst búið um miðja síðustu öld, en hún féll úr ábúð. Þar var byggt aftur fyrir aldamót [1900] og búið þar fram um 1930-40, en þá lögðust Klöpp og Klettur og öll byggð á nesinu í eyði.“ (ÖJB, 4). Á upplýsingaskilti við tóftirnar stendur: „Klöpp var elsta bæjarhús á Kálfshamarsnesi, byggt 1880-1890 af Jóni Guðmundssyni. Síðast bjó hér Ögmundur Björnsson og fjölskylda 1933.“

Hátún nú tópt. Um 18m austur af fjárhús tóft nr. 52 og 8m vestur af grunni Skólahússins eru tóftir býlisins Hátúns. Lýsing Tóftin er tvískipt og snýr norðaustur-suðvestur, syðra húsið er 2,3x3,4m (NV-SA) með dyr til suðausturs. Norðan við er stærra hús 3x6m (SV-NA) með dyr til suðausturs og steyptan skorstein fyrir miðjum norðvesturvegg. Veggirnir eru úr torfi, strenghlaðnir, um 20-150sm háir, og um 1m breiðir.

Á upplýsingaskilti við tóftina segir: „Hátún var byggt 1906 af Jóhanni Helgasyni. Síðast bjó hér Jóhannes Einarsson útgerðarmaður 1961. Hann var síðasti íbúinn á Kálfshamarsnesi.“ Grunnur svonefnds Skólahúss er austan við tóftina, Skólahús fær ekki númer í fornleifaskránni þar sem minjarnar eru hvorki úr torfi og grjóti né nægilega gamlar til að teljast til fornleifa

Skólahúsið í Kálfshamarsvík

Final

Full

GPJ 9.4.2019

• Icelandic